Determinizm ve özgür irade

Determinizm ve özgür irade arasındaki ilişkideki en önemli soru özgür iradenin determinizmle tutarlı olup olmadığıdır. Determinizm, bir nedensellik(causality) imidir, varolan her olayın bir nedeni vardır, varolan bir olayın olma nedeni geçmişte olmuş olayların örgüsüdür, ki bu aynı zamanda geleceği de belirleyecek bir olgudur. Belirli koşullar altında her olay, belirli bir sonuca ulaşır. Determinizme en önemli kanıt Newton fiziğidir. Örneğin, iki bilardo topunun belirli hız ve yönde atıldığındaki çarpışma sonucu topların durumunu bilebiliriz. Peki, eğer determinizm var ise özgür iradeden bahsedebilir miyiz? Nasıl olsa herşey belirlendiyse, yaptıklarımızdan sorumlu tutulabilir miyiz? Özgür irade sahibi insan ne kadar özgürdür? Kuantum fiziğiyle kanıtlanan indeterminizm, özgür irade için geçerliyse, her şey bir "randomness" mı içerir, herşey bir raslanntı sonucu meydana mı gelmiştir? Her şey rastlantıysa biz ne kadar özgür olabiliriz? Yaptıklarımızdan ne kadar sorumlu tutulabiliriz?
Benim açımdan diğer önemli konu ise determizimin hesaplanabilirlikle (computability) olan ilişkisidir. Determinist olan herşey hesaplanabilir mi? Ornegin bilardo toplarının çarpışması oldukca determinist bir olaydır, ve topların ilk hızları ve konumları (ve diğer constraintler, sürütnme gibi) bilindiği sürece kolayca hesaplanabilir. Keza eğik atışla atılan bir topun nereye çarpacağı da (belirli etkilerinde göz alınmasıyla, örneğin havanın direnci) mutlka süretle belirlenebilir. Pek tabiiki Newton fiziğinin sınırları(constaraints)içersinde, örneğin 10 üzeri 15 lik kesinlik içerisinde yapılabilir. Peki determinist olup da hesaplanamaz olaylar da var midir? Penrose'a göre vardır. Hatta örnekleri de olabilir bunun, yaratılacak bir "toy model universe" içerisinde rahatlıkla gösterilen. Boyle bir evren içersinde yaratılan düzlem içerisinde hangi polyomino kümenin kullanılacağına dair bir hesaplanabilir bir prosedür yoktur.
Aynı şekilde daha da ileri giderek hesaplanamzlığın derecelerinden bahsedebiliriz. Gödel'in teoremleriyle başlayan Turing'in "oracle makinesi"yle devam eden ve sonunda quantum computability ve bazı farazi "hypercomputer" lar (accelerating turinng machine vs.) gibi bir derecelendirme içerisinde özgür iradenin yeri neresidir. Hah, işte zurnanın zırt dediği yer burası.
(to be continued)